PGS, TS ĐOÀN TRIỆU LONG
Học viện Chính trị khu vực III
(TTKHCT) - Bài viết nêu quan điểm của Hồ Chí Minh về quản lý phát triển xã hội như độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội là điều kiện tiên quyết để quản lý phát triển xã hội ở Việt Nam; muốn quản lý phát triển xã hội phải đảm bảo sự lãnh đạo của chính đảng cách mạng, bộ máy nhà nước hiệu lực, hiệu quả và hệ thống luật pháp tiến bộ; quản lý phát triển xã hội cần tạo dựng được sự đoàn kết, đồng thuận xã hội; trong quản lý phát triển xã hội cần thực hiện dân chủ rộng rãi. Từ quan điểm của Hồ Chí Minh về quản lý phát triển xã hội, bài viết đưa ra một số gợi mở cho Việt Nam trong quản lý phát triển xã hội hiện nay.
(Nguồn: internet)
Quản lý phát triển xã hội (PTXH) là hoạt động quản lý của nhà nước với sự phối hợp của các tổ chức ngoài nhà nước nhằm xây dựng chính sách, hoàn thiện thể chế, huy động và phân bổ các nguồn lực để giải quyết các vấn đề xã hội liên quan trực tiếp tới cuộc sống của cá nhân và cộng đồng, bảo đảm an sinh cho con người và cộng đồng xã hội, góp phần thúc đẩy kinh tế và văn hóa phát triển, chính trị ổn định và xã hội đoàn kết - đồng thuận1. Quản lý PTXH có vai trò to lớn đối với việc thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội.
Trong sự nghiệp lãnh đạo cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn chú trọng đến quản lý PTXH, bằng việc đưa ra hệ thống quan điểm với nhiều nội dung lớn, bao trùm và được thực hiện xuyên suốt trong quá trình tổ chức và lãnh đạo cách mạng Việt Nam. Những quan điểm của Hồ Chí Minh về quản lý PTXH chứa đựng những nội dung sâu sắc, tiến bộ, nhân văn và phát triển. Những quan điểm đó, tiếp tục định hướng cho sự nghiệp đổi mới, phát triển đất nước, hướng tới mục tiêu “đến giữa thế kỷ XXI, nước ta trở thành nước phát triển, theo định hướng xã hội chủ nghĩa”2.
1. Quan điểm của Hồ Chí Minh về quản lý phát triển xã hội
Thứ nhất, độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội là điều kiện tiên quyết để quản lý phát triển xã hội ở Việt Nam
Để PTXH trên các mặt thuộc đời sống xã hội, cần phải lựa chọn con đường và mô thức hợp lý, hợp quy luật. Sinh ra và lớn lên trong một nước thuộc địa nửa phong kiến, chứng kiến, nếm trải nỗi đau của người dân mất nước, người thanh niên Nguyễn Tất Thành luôn nung nấu khát vọng cháy bỏng giải phóng dân tộc, mang lại độc lập hoàn toàn cho đất nước, tự do, hạnh phúc cho Nhân dân. Như vậy, với Hồ Chí Minh, độc lập cho đất nước phải gắn liền với tự do, hạnh phúc cho Nhân dân, “cách mệnh rồi thì quyền giao cho dân chúng số nhiều”3, “nước độc lập mà dân không hưởng hạnh phúc tự do, thì độc lập cũng chẳng có nghĩa lý gì”4. Thực tiễn cách mạng cho thấy, ngay trong quá trình tổ chức, lãnh đạo cách mạng đấu tranh giành độc lập, Hồ Chí Minh đã thành lập các tổ chức đoàn thể, quần chúng như Nông hội đỏ, Công hội đỏ… vừa tập hợp lực lượng, đấu tranh hòa bình, dân chủ, vừa từng bước đem lại quyền lợi, giải quyết các vấn đề xã hội trước mắt của quần chúng lao động. Mục tiêu hướng tới của quản lý PTXH là tạo lập sự công bằng, bình đẳng cho con người trong xã hội, theo Hồ Chí Minh điều này chỉ có thể thực hiện được khi đất nước độc lập tiến lên chủ nghĩa xã hội. Điều này, thể hiện rõ trong Cương lĩnh năm 1930: “Làm tư sản dân quyền cách mạng và thổ địa cách mạng để đi tới xã hội cộng sản”5. Hồ Chí Minh luận giải về chủ nghĩa xã hội một cách rất giản dị, dễ hiểu là “Mọi người được ăn no, mặc ấm, sung sướng, tự do”6. Bởi theo Người “Không có chế độ nào tôn trọng con người, chú ý xem xét những lợi ích cá nhân đúng đắn và bảo đảm cho nó được thoả mãn bằng chế độ xã hội chủ nghĩa và cộng sản chủ nghĩa”7. Chỉ có chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa cộng sản mới giải phóng triệt để các dân tộc bị áp bức khỏi ách nô lệ; chỉ có cách mạng xã hội chủ nghĩa mới bảo đảm cho một nền độc lập thật sự, chân chính. Do vậy, để quản lý PTXH tốt thì yếu tố quan trọng là đất nước độc lập và tiến lên chủ nghĩa xã hội. Đây là con đường đúng đắn của dân tộc Việt Nam trong thời đại mới.
Thứ hai, muốn quản lý phát triển xã hội phải đảm bảo sự lãnh đạo của chính đảng cách mạng, bộ máy nhà nước hiệu lực, hiệu quả và hệ thống luật pháp tiến bộ
Các chủ thể của hoạt động quản lý PTXH rất đa dạng, từ cấp độ giai cấp, tập đoàn người đến các nhóm người, gia đình và cá nhân. Trong điều kiện nước ta thì Đảng Cộng sản Việt Nam là hạt nhân lãnh đạo và nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa là trụ cột; cả hai nhân tố này có ý nghĩa quyết định đối với hoạt động quản lý PTXH. Đối với vai trò của Đảng, mục tiêu nhất quán là không ngừng cải thiện và nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của Nhân dân. Đảng đề ra chủ trương, đường lối và chính sách đúng đắn để có thể huy động, phát huy mọi nguồn lực vốn có trong Nhân dân nhằm PTXH. Theo Hồ Chí Minh “Trước hết phải có đảng cách mệnh, để trong thì vận động và tổ chức dân chúng, ngoài thì liên lạc với các dân tộc bị áp bức và vô sản giai cấp mọi nơi. Đảng có vững cách mệnh mới thành công, cũng như người cầm lái có vững thuyền mới chạy. Đảng muốn vững phải có chủ nghĩa làm nòng cốt”8. Các điều kiện đảm bảo cho Đảng phát huy vai trò trong quản lý PTXH là Đảng phải thật sự là đạo đức, là văn minh. Đối với vai trò Nhà nước, theo Hồ Chí Minh, bộ máy nhà nước phải “lấy dân làm gốc”, bởi “Trong bầu trời không có gì quý bằng Nhân dân. Trong thế giới không gì mạnh bằng lực lượng đoàn kết của Nhân dân”9. Người còn nhấn mạnh việc thực hiện tự do, bình đẳng của Nhân dân được Nhà nước đảm bảo và tạo các điều kiện để thực thi bởi “Nhà nước ta ngày nay là của tất cả những người lao động… Nhân dân lao động là những người chủ tập thể của tất cả những của cải vật chất và văn hóa, đều bình đẳng về quyền lợi và nghĩa vụ”10. Ngoài ra, Hồ Chí Minh rất chú trọng về việc tổ chức bộ máy nhà nước vững mạnh và sáng suốt, trong đó đội ngũ cán bộ phải đặt lợi ích của Đảng và Nhân dân lên trên hết, “trung với nước, hiếu với dân”; không tham ô, lãng phí, quan liêu. Nhà nước cần tổ chức xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật và tổ chức thực thi luật pháp nghiêm minh.
Theo Hồ Chí Minh, quản lý PTXH phải dựa trên nền tảng pháp luật tiến bộ, “Trăm điều phải có thần linh pháp quyền”. Người cho rằng: “Trong một nước thưởng phạt phải nghiêm minh thì nhân dân mới yên ổn”11; và pháp luật là công cụ cần thiết để giữ gìn quyền lợi của Nhân dân, duy trì trật tự xã hội. Pháp luật cần chứa đựng những giá trị công bằng, nhân văn, vì nhân dân lao động và vì con người. Pháp luật được xây dựng trước hết để điều chỉnh tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước, điều chỉnh hành vi của cán bộ, công chức, bảo đảm cho Nhân dân có được chính quyền với “mục đích duy nhất là mưu cầu tự do hạnh phúc cho mọi người... đặt quyền lợi dân lên trên hết thảy”12. Pháp luật cũng cần được hình thành bằng con đường dân chủ với sự tham gia đóng góp ý kiến rộng rãi của Nhân dân, đồng thời phải bảo đảm tính khả thi, phù hợp với điều kiện thực tiễn của đất nước.
Thứ ba, quản lý phát triển xã hội cần tạo dựng được sự đoàn kết, đồng thuận xã hội
Mục tiêu lớn nhất của quản lý PTXH là tạo được sự ổn định, phát triển bền vững, hài hòa của xã hội và các cá nhân trong xã hội đó. Theo Hồ Chí Minh, đoàn kết, đồng thuận, thống nhất mục tiêu, ý chí và hành động có vai trò, ý nghĩa quyết định đến sự thành công của mọi tổ chức, cộng đồng và quốc gia - dân tộc. Người đã khẳng định: “Muốn thắng lợi thì mỗi người phải dựa vào lực lượng của số đông người, tức là của tập thể, của xã hội... Thời đại chúng ta là thời đại văn minh, thời đại cách mạng, mọi việc càng phải dựa vào của tập thể, của xã hội; cá nhân càng không thể đứng riêng lẻ mà càng phải hòa mình trong tập thể, trong xã hội”13. Xuất phát từ tinh thần trên, đối với việc quản lý PTXH, Người khẳng định: “Chúng ta phải đoàn kết chặt chẽ các tầng lớp nhân dân… đoàn kết tốt các đảng phái, các đoàn thể, các nhân sĩ... đoàn kết các dân tộc anh em,... đồng bào lương và đồng bào các tôn giáo”14. Quan trọng hơn, đối với Hồ Chí Minh, đoàn kết không phải là một thủ đoạn chính trị mà là một chính sách dân tộc, là phương thức để đấu tranh giành độc lập, thống nhất và xây dựng đất nước. Không chỉ chú trọng xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc, đoàn kết trong Đảng, Hồ Chí Minh luôn quan tâm xây dựng khối đoàn kết quốc tế, tranh thủ tối đa mọi sự ủng hộ của các lực lượng cách mạng và nhân dân tiến bộ trên thế giới đối với cách mạng Việt Nam cũng như khẳng định sự đóng góp của cách mạng Việt Nam vào sự phát triển chung của cách mạng thế giới và sự nghiệp giải phóng con người. Trong bối cảnh thế giới ngày nay, các quốc gia, dân tộc ngày càng ràng buộc, phụ thuộc lẫn nhau; bên cạnh giải quyết các vấn đề cục bộ, nội bộ, thì các vấn đề toàn cầu đòi hỏi phải có sự đoàn kết, phối hợp ở tầm mức ngày càng cao đã cho thấy tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trò của đoàn kết, đồng thuận trong quản lý PTXH vẫn còn nguyên giá trị và có tính thời đại sâu sắc.
Thứ tư, trong quản lý phát triển xã hội cần thực hiện dân chủ rộng rãi
Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, dân chủ có nghĩa “dân là chủ”. Người khẳng định: “Nước ta là nước dân chủ. Bao nhiêu lợi ích đều vì dân. Bao nhiêu quyền hạn đều của dân. Công việc đổi mới, xây dựng là trách nhiệm của dân. Sự nghiệp kháng chiến, kiến quốc là công việc của dân. Chính quyền từ xã đến Chính phủ trung ương do dân cử ra. Đoàn thể từ trung ương đến xã do dân tổ chức nên. Nói tóm lại, quyền hành và lực lượng đều ở nơi dân”15.
Theo Hồ Chí Minh để quản lý PTXH, cần mở rộng dân chủ trên tất cả các mặt của đời sống xã hội. Trên lĩnh vực chính trị, Hồ Chí Minh yêu cầu cần thực hiện nghiêm nguyên tắc tập trung dân chủ, thực hành dân chủ rộng rãi trong Đảng để xây dựng Đảng ta thật sự trong sạch, vững mạnh về chính trị, tư tưởng và tổ chức. Cùng với đó, xây dựng nhà nước “của dân, do dân, vì dân” theo chính thể cộng hòa với hiệu lực pháp lý mạnh mẽ, nhà nước “của dân, do dân, vì dân”, là công cụ, cơ chế để bảo vệ quyền lực tối cao thuộc về Nhân dân. Người cũng chú trọng xây dựng mặt trận với vai trò là liên minh chính trị tự nguyện của tất cả các tổ chức chính trị - xã hội vì mục tiêu chung của sự phát triển đất nước; xây dựng các tổ chức chính trị - xã hội rộng rãi khác của Nhân dân. Trên lĩnh vực kinh tế, cần tôn trọng, bảo đảm phát triển nền kinh tế nhiều thành phần với nhiều loại hình sở hữu tư liệu sản xuất khác nhau, trong đó, kinh tế quốc doanh giữ vai trò lãnh đạo. Trên lĩnh vực văn hóa - tư tưởng, Người yêu cầu quần chúng nhân dân được tham gia một cách bình đẳng vào đời sống văn hóa. Tức là Nhân dân được giải phóng khỏi mọi sự kìm hãm, áp bức về mặt tinh thần, những hủ tục thiên kiến lạc hậu để từng bước xây dựng đời sống văn hóa mới. Nhân dân phải được tự do tư tưởng trong sáng tạo các giá trị văn hóa. Người khẳng định: “Chế độ ta là chế độ dân chủ, tư tưởng phải được tự do”16. Thực hiện dân chủ rộng rãi trong đời sống xã hội, đảm bảo quyền lực thuộc về Nhân dân - đây vừa là mục tiêu, vừa là phương thức quản lý PTXH trong tư tưởng Hồ Chí Minh.
2. Từ quan điểm của Hồ Chí Minh gợi mở cho Việt Nam trong quản lý phát triển xã hội hiện nay
Xã hội mà Việt Nam đang hướng tới xây dựng là “Một xã hội mà trong đó sự phát triển là thực sự vì con người; một xã hội nhân ái, đoàn kết, tương trợ lẫn nhau, hướng tới các giá trị tiến bộ, nhân văn; sự phát triển bền vững, hài hoà với thiên nhiên để bảo đảm môi trường sống trong lành cho các thế hệ hiện tại và tương lai; một hệ thống chính trị mà quyền lực thực sự thuộc về Nhân dân, do Nhân dân và phục vụ lợi ích của Nhân dân”17. Để hiện thực hóa mục tiêu PTXH đó, từ quan điểm của Hồ Chí Minh về quản lý PTXH, có thể gợi mở một số vấn đề sau:
Thứ nhất, kiên định mục tiêu độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội
Độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội là mục tiêu duy nhất đúng đắn, phù hợp với thực tiễn Việt Nam và xu thế phát triển của thời đại. Song, trong bối cảnh hiện nay, Việt Nam cũng gặp phải muôn vàn khó khăn, thử thách trên con đường đi tới mục tiêu này, trong đó nổi bật là: thách thức từ toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế sâu rộng, sự phát triển của công nghệ số, các thách thức an ninh phi truyền thống; sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân tộc cực đoan, chủ nghĩa cường quyền nước lớn trong bối cảnh toàn cầu hóa; sự chống phá quyết liệt của các thế lực thù địch; sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống của một bộ phận cán bộ, đảng viên.
Trước những khó khăn, thách thức đó, từ những chỉ dẫn của Chủ tịch Hồ Chí Minh, để thực hiện tốt công tác quản lý PTXH hiện nay, chúng ta cần tiếp tục kiên định mục tiêu độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội. Độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội là mục tiêu nhất quán của cách mạng Việt Nam. Quan điểm này cần được quán triệt sâu sắc trong toàn xã hội thông qua việc đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục với những hình thức đa dạng. Trong đó, cần đặc biệt chú ý làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn của việc kiên định mục tiêu, lý tưởng, con đường đã lựa chọn để toàn thể cán bộ, đảng viên và Nhân dân hiểu rõ, tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng, vào sự nghiệp cách mạng mà toàn Đảng, toàn dân ta đang nỗ lực thực hiện. Từ đó, tạo động lực khơi dậy ý chí và sức mạnh của khối đại đoàn kết toàn dân tộc để đi đến mục tiêu trong quản lý PTXH. Tiếp tục thực hiện các giải pháp đồng bộ, hiệu quả để bảo vệ độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ; coi trọng công tác xây dựng Đảng và hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh toàn diện; xây dựng đội ngũ cán bộ vừa có đức, vừa có tài. Đẩy mạnh, nâng cao hiệu quả công tác bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái thù địch.
Thứ hai, tăng cường vai trò lãnh đạo của Đảng; không ngừng đổi mới, hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, chú trọng hoàn thiện hệ thống pháp luật
Sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng là nhân tố quyết định mọi thắng lợi của cách mạng nói chung, trong quản lý PTXH nói riêng. Từ những chỉ dẫn của Hồ Chí Minh, trong quản lý PTXH hiện nay cần giữ vững, tăng cường vai trò lãnh đạo của Đảng, cụ thể: tăng cường xây dựng Đảng, chính quyền nhà nước trong sạch, vững mạnh toàn diện. Thực hành dân chủ và giữ gìn sự đoàn kết thống nhất trong Đảng. Những chủ trương, đường lối của Đảng phải là sự kết tinh trí tuệ của toàn Đảng, toàn quân, toàn dân, phản ánh được những vấn đề của thực tiễn cuộc sống, lợi ích của Nhân dân, dân tộc. Đặc biệt nâng cao năng lực tổ chức thực hiện chủ trương, đường lối của Đảng trong thực tiễn cuộc sống - đây là yêu cầu quan trọng trong quản lý PTXH.
Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa là nhà nước của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân; tất cả quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân. Để thực hiện tốt vai trò chủ thể quản lý PTXH trong giai đoạn hiện nay, theo như chỉ dẫn của Hồ Chí Minh, cần phải tổ chức thực hiện và kiểm soát quyền lực nhà nước theo hướng thực chất, hiệu quả. Hoàn thiện tổ chức, hoạt động của các thiết chế nhà nước và phân cấp, phân quyền rõ ràng giữa các cấp quản lý. Hoàn thiện hệ thống pháp luật và cơ chế thực hiện pháp luật hiệu quả, bảo đảm nguyên tắc “thượng tôn” Hiến pháp và pháp luật. Đối với lĩnh vực quản lý PTXH cần hoàn thiện hệ thống pháp luật theo hướng: đồng bộ, thống nhất, ổn định, khả thi, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của người dân, tổ chức, doanh nghiệp.
Thứ ba, xây dựng được sự đoàn kết, đồng thuận trong quản lý phát triển xã hội
Tư tưởng “Đoàn kết, đoàn kết, đại đoàn kết. Thành công, thành công, đại thành công”18 của Hồ Chí Minh thực sự có ý nghĩa sâu sắc trong bối cảnh xã hội có nhiều biến đổi như hiện nay. Đoàn kết, hợp tác vẫn là xu hướng của thời đại, là động lực to lớn trong PTXH. Ở Việt Nam, vấn đề đoàn kết dân tộc, tôn giáo, vùng miền, ... vẫn còn nhiều vấn đề đặt ra và thường xuyên bị các thế lực thù địch lợi dụng để xuyên tạc, kích động. Vì vậy, cần tiếp tục phát huy truyền thống, sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc, xây dựng đất nước ta ngày càng phồn vinh, hạnh phúc kết hợp sức mạnh dân tộc và sức mạnh thời đại theo tinh thần Nghị quyết số 43-NQ/TW, ngày 24/11/2023 của Ban Chấp hành Trung ương khóa XIII.
Thứ tư, tiếp tục mở rộng dân chủ, thực hiện tốt dân chủ ở cơ sở
Theo Hồ Chí Minh, dân chủ càng mở rộng thì càng thúc đẩy việc quản lý PTXH, do vậy, thời gian tới cần tiếp tục thực hiện dân chủ trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Nguyên tắc tập trung dân chủ cần được quán triệt, triển khai tổ chức thực hiện trong Đảng và hệ thống chính trị; cần phải phải kiểm soát quyền lực nhà nước chặt chẽ hơn để hạn chế những trường hợp lộng quyền, lạm quyền và những hiện tượng tham nhũng, tiêu cực.
Thời gian qua, việc mở rộng dân chủ trong đời sống xã hội, thực hiện dân chủ ở cơ sở đã phát huy vai trò làm chủ, tính chủ động, sáng tạo của quần chúng nhân dân. Tuy nhiên, vẫn còn một số hạn chế, yếu kém nhất định, nhất là các biểu dân chủ hình thức, dân chủ xuôi chiều. Bên cạnh thực hiện tốt phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra”, chúng ta cần triển khai thực chất, hiệu quả phương châm “dân giám sát, dân thụ hưởng” để Nhân dân thực sự thể hiện vai trò là người làm chủ đất nước và thụ hưởng một cách xứng đáng những thành quả lao động do mình tạo ra.
Quan điểm Hồ Chí Minh về quản lý PTXH có nội dung bao quát toàn diện, sâu sắc đã được áp dụng và thể hiện tính khoa học, đúng đắn qua thực tiễn cách mạng Việt Nam. Trong bối cảnh xã hội có sự thay đổi, phát triển nhanh chóng, khó đoán định hiện nay, việc nghiên cứu vận dụng các quan điểm về quản lý PTXH của Hồ Chí Minh có ý nghĩa quan trọng để tiếp tục nâng cao năng lực lãnh đạo của Đảng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, hiện thực hóa mục tiêu xây dựng nước Việt Nam xã hội chủ nghĩa xã hội “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”.
---------
Bài đăng trên Tạp chí Thông tin Khoa học chính trị số 1 (37) - 2024
(*) Bài viết là sản phẩm của Đề tài Khoa học và Công nghệ cấp Quốc gia, Mã số KX.02.34/21-25
1 Hoàng Chí Bảo: Luận cứ và giải pháp phát triển xã hội ở nước ta thời kỳ đổi mới, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2010, tr.36.
2 Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, t.I, tr.112.
3, 8 Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011, t.2, tr.292, 289.
4, 12, 15 Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.4, tr.64, 21, 290.
5 Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.3, tr.1.
6, 9, 11, 16 Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.10, tr.593, 453, 189, 378.
7 Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t. 11, tr.610.
8 Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.2, tr. 289.
10, 14, 18 Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.13, tr.66, 454, 119.
13 Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.11, tr.600.
17 Nguyễn Phú Trọng: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2022, tr.9.
